Пятнадцатилетний капитан / Он бес жасар капитан - Жюль Верн

Европалықтар көндіге алмай мың-мыңдап қырылып жатқан тропиктік ыстықтарға төзіп қара құлдар жұмыс істеді. Сондықтан да арнаулы кемелер үздіксіз қатынап, американ отарларына топ-тобымен негр — құлдар тасумен болды. Халықаралық адам саудасы ұлғая түсті, көп кешікпей африкалық жағалауларда агенттер пайда болды. «Товар» өз жерінде өте арзан және қыруар пайда келтірді.

Адал ниетті адамдардың көбісі адам саудасына наразылық жариялап, үн көтерді. Олар европалық үкіметтерден негр саудасына тыйым салатын заң шығаруды адамгершілік атынан талап етті.

1751 жылғы аболиционистік79 қозғалысты квакерлер80 бастады. Бұл уақиға Солтүстік Американың өзінде, Оңтүстікті Солтүстік американ одағынан бөлу жөніндегі көтерілген соғыстан жүз жыл кейін болған, негрлерге бостандық беру мәселесі де ол соғыстың басталуына сылтау болып еді.

Американың солтүстігіндегі төрт штаты — Виргиния, Коннектикут, Массачузетс, Пенсильвания — құлдық жойылды деп жариялап, өздерінің қара нәсілді еріксіздеріне бостандық берді.

Квакерлер бастаған қозғалыс Жаңа дүниенің солтүстік бірнеше штаттарын қамтып қана қоймай, Атлант мұхитының арғы бетіне де әсерін тигізді, әсіресе Англия мен Францияда құлдықты жақтаушыларға қарсы шабуыл күшейді.

1807 жылы Англия өз отарларына құл саудасына тыйым салды. Франция Англиядан үлгі алып, 1814 жылы құл саудасын жойып заң шығарды. Құдіретті екі ұлт өзара келісіп шарт жасасып оны Жүз күн дәурен81 кезінде Наполеон бекіткен-ді.

Бірақ та бұл шарт орындалған жоқ. Құл саудагерлерінің кемелері теңіз бетін тоқтаусыз шарлап қатынай берді, олар «қара ағаш» деп аталған жүктерін апарып отар елдердің порттарына түсіре берді.

Бұл зұлымдықты жеңу үшін басқаша бір шешуші шара қолдану керек болды. Құрама Штаттар 1820 жылы, Англия 1824 жылы құл саудасын пираттыққа теңеп, пираттарға қолданылған жаза құл саудасымен шұғылданған саудагерлерге де қолданылады деп жариялады. Демек құл саудасымен қолға түскендер тоқтаусыз өлім жазасына тартылады деген сөз. Бұл шартқа көп кешікпей Франция да қосылды. Бірақ оңтүстік американ штаттарының, Испания мен Португалияның отарлары құл саудасын тыю жөніндегі шартқа қол қоюдан бас тартты. Олар кемелерді «бақылау правосы» халықаралық право болып танылғанына қарамастан, қара нәсілді еріксіздер саудасын тоқтатпай жүргізе берді. Демек, бұл бақылаудың бітіретін жұмысы, әдеттегіше, сезікті кемелердің документтерін тексеруден әрі аспайтын болды.

Жаңа заңның күші тек жаңадан құл иемденушілерге ғана жетті. Өйткені жаңа заң жаңадан құл иемденуді ғана тыйды, ал бұрынғы құлдарға бостандық бермеген-ді. Ескі құлдар бұрынғы құл күйінде қала берді.

Ақырында Британияға қарасты отар елдердегі бүкіл негр біткенді азат ету туралы 1833 жылы 14 майда заң шығарылды, сөйтіп 1838 жылдың август айында алты жүз жетпіс мың қара нәсілді еріксіздер бостандық алды.

Арада он жыл өткен соң 1848 жылы француз республикасы өзіне қарасты отар елдердегі негрлерге азаттық беріп, небәрі екі жүз алпыс мың құл азат болды.

Америка Құрама Штаттарының президенті Линкольн 1862 жылы барлық жердегі негрлерге бостандық беру туралы заң шығарды, оңтүстіктегілер арасындағы соғыс аяқталған соң, Солтүстік Америкадағы бүкіл негрлер азаттық алып, еркін халық қатарына қосылды.

Құл саудасы осы күні Испания мен Португалияға қарасты отар елдерде, шығыста, түрік пен арапта ғана82 бар. Бразилия өзінің ескі құлдарына азаттық бермеді, бірақ жаңадан құл сатып алып иемденуге тыйым салды, құл негрлерден ендігі туған балалар азат болып, еркін халық қатарына енетін болды.

Африканың ішкі өлкелерінде қан төгіскен соғыс тоқтаған емес. Жергілікті халықтың көсемдері адам аулау кәсібін тоқтатпастан жүргізе берді, өзара соғыстың нәтижесінде бүтіндей бір рулы ел құлдыққа айналып жүрді.