Красная стрела. Книга Четвертая / Қызыл жебе. Төртінші кітап - Шерхан Муртаза / Шерхан Мұртаза

— Бай дегеніміз, Владимир Ильич, кулактардың қазақ туыстары. Олар көбінесе мал ұстайды. Мыңғырған мал солардың қолында. Әлі күнге дейін жалшылары бар. Сол баяғы бай — әлі бай. Сонымен, Владимир Ильич, Түркістан пролетариаты кеңес өкіметі жариялаған теңдікке, бостандыққа, яғни, халықтың тілімен айтқанда, өз қолы өз аузына әлі жете қойған жоқ. Неге дейсіз ғой? Мен бұл жөнінде толық баяндаманы ЦК-ның, ВЦИК-тің атына жолдағанмын. Біріншіден, Түркістандағы алғашқы кеңес өкіметін кейбір шовинист-большевиктер, эсэрлер басқарды. Олар ұлт мәселесінде ойсыраған олқылықтар жіберді. Мен оларды колонизатор коммунистер дер едім. Түрккомиссияның келуімен байланысты істің беті бері қараған сияқты. Бірақ Түрккомиссия «қос өкімет» тудырып отыр. Мәселені ақылдасып, тізе қосып шешуден гөрі, бұйрыққа, әмір айтуға бейім тұрады. Ал Түрккомиссияға Сіз берген нұсқаулар олай емес қой.

Оның үстіне, кеңес аппараттарында әлі де болса патша заманынан қалған шенеуніктер көп. Қақсал колонизаторлар тонын айналдырып киіп, арамызда әлі отыр. Олар істі бүлдірмесе, түзетпейді. Мен сіздің әр секунді алтыннан қымбат уақытыңызды алып неғыламын, Владимир Ильич, менің және жолдастарымның Түркістан туралы жобасы мен ұсынысы ЦК мен ВЦИК-те жатыр. Уақытыңыз жетсе, сонымен танысып, ақ-қарасын, оң-терісін ажыратып берсеңіз. Шындық қой. Сізден Шындық, Әділеттік күтеміз.

Біздің Түркістанда университет жоқ, Владимир Ильич. Ал мектеп деген, әсіресе ұлттар тіліндегі мектеп, бұлт басқан қараңғы түнде, әлдеқалай анда-санда, әрең жылтырап, бір көрініп қалатын жұлдыздар сияқты тым-тым сирек. Патша губернаторлары Түркістан мен Қазақстанда мектеп салудан гөрі, түрме салуға құштар болды. Енді керісінше болғаны жөн шығар.

— Рысқұлов жолдастың айтып отырғанының бәрі дұрыс, Владимир Ильич, — деп Ходжаев қостады.

Ленин түркістандық екі басшыны да құшақтағысы келгендей, қолдарын жайып жіберіп, лезде жиып алды. Жилетінің қалтасына сол қолының саусақтарын сұғып, оң қолымен жағын таянып, сәл қабақ шытқандай болды. Сонда барып Рысқұловтың есіне Лениннің сол қолы иығынан, жауырын тұсынан жаралы екені есіне түсті. Эсер Каплан атқан улы оқтың зардабы әлі де сырқырайтын сияқты. Ал Ленин оны сездіргісі келмейді, кенет күлімсіреп, сөйлеп кетті:

— Университет болады, жолдас Рысқұлов, жолдас Ходжаев. Әлгі сіз айтқан бұлт ашылып, самсаған жұлдыздар сияқты жүздеген мектептер де ашылады. Ол университет, ол мектептер әсем салынуы керек. Сұлу болуы керек. Түрмелер азаяды. Түрмелер мүлде жойылса, әрине, жақсы болар еді. Бірақ әзірше лағынет атқыр капитализмнің, оның психологиясының сарқыншағы үзілгенше түрме де болады. Мұны, Тұрар Рысқұлович, сіз ұмытпастан Луначарскийдің де есіне салыңыз. Ал Сіздің Түркістан республикасының болашақ сипаты туралы жобаңыз жақын күндерде Саяси Бюро мәжілісінде қаралады. Оған дейін ЦК бөлімдерімен, ВЦИК-тегі, Совнарком, Нарконацтағы жолдастармен танысып, әңгімелесіңіздер. Біз әлі көрісеміз, қалайда кездесеміз. Иә, Түркістан мәселелері туралы ЦК мен ВЦИК, Совнарком комиссия құрады... Түркістан... — деп Ленин тағы да картаға қарады. — Шығыс. Иә, Батыс — ақылды, Шығыс — дана. Батыс — кеңістік, Шығыс — тереңдік. Батыс — әрекетшіл, Шығыс — арманшыл. Батыста әлі өркениеттің ұшқыны енді-енді жылтырай бастағанға дейін, жүздеген жыл бұрын Шығыста философияның ұлы-ұлы мектептері болған. Арманшыл, қиялшыл Шығыс. Ояту керек сол Шығысты. Шығыстың ақылына әрекет қосылса, керемет болады. Ал, енді келесі кездескенше сау тұрыңыздар!

Ленин креслодан серпіле түрегеліп, әуелі Рысқұловтың, содан соң Ходжаевтың қолын қысты...

* * *

Болымсыз болбырлар дүниеден көлеңке тәрізді өте кетеді. Тек от кеуделі адамдар ғана дүниенің шырайын кіргізіп, жер бетінің жарасын жазып, өз қызуымен ескі-құсқыны өртеп жіберіп, өртеңнен көкмайса жайқалта алады.