Узкая, скользкая дорога / Тар жол, тайғақ кешу - Сакен Сейфуллин / Сәкен Сейфуллин

Мұны тіпті жазбай қойғаны-ақ дұрыс болар еді. Бірақ не керек, антұрған жазып шығарды. Қайдағы бір Тәтімовтардың, Угарлардың, Мүкеевтердің, Шәріповтардың және басқалардың ақтармен, алашордамен майдандасқанын айтты. Өзінің төңкеріске қатысқанын, өзінің құба қыздарды, құла қыздарды, ерні қызылша қыздарды, белі ұзынша қыздарды көргенін айтыпты. Өзін мадақтайды... Алашорданың қашқанын мадақтай суреттейді. Сәкен — баяғы Сәкен. Сәкен өзінің ту баста таңдап түскен жолында. Ол өлі Азияның — Қазақтың көткеншік, дарашылдық ескі жолымен кетіп барады. Сәкен шала-шарпы европаласқан «сал» үстіндегі қараңғы қазақшылық жолымен әлі келе жатыр!» — деген.

Нәзір мақаласынан кейін тоғыз ай өткенде Әбділда Тәжібаевтың «Тар жол, тайғақ кешу» мен Нәзірдің сыны туралы» деген мақаласы 1929 жылдың 15 қыркүйегінде жарияланды. Бұл осы роман-эссеге арнайы жазылған екінші мақала. «Кітаптың саяси маңызы күшті. Қазақ тарихының көбі содан табылады. «Тар жол, тайғақ кешу» реализм, шындық жолымен жазылған суретті шығарма. Кітаптың жаңа өрбіп келе жатқан жастарға жолбасшылығы мол. Нәзір қанша жамандағанымен де «Тар жол, тайғақ кешудің» қадірі енді күшейе бермек. Кітаптың суреттілік жағы күшті, тілге де бай. Ал Нәзірдің сыны толық сын емес, қыңыр, бір жақты сын, бет тырнау», — дегеніне редакция тағы да түсіндірме беріпті. «Қай күнде болса да бірбеткейліктен түзу сын шықпайды. Түзу сын жазам десе, жақсысын да жаманын да бірдей көре білу керек», — деп, екі сынға да тақымы толмағандығын төмендегі ойлармен білдірген.

«Тар жол, тайғақ кешудің» жақсылығы — тарихи материалдарының молдығында, кезең идеологиясын ашып көрсеткенінде, қазақ коммунистерінің шығу жолы, олардың игілікті істерінде», — деп табады да, кемшілігі — материалдарды дұрыстап сұрыптамағандығында, Көлбай, Байсейіт, Мұқандарды орынсыз мақтағаны, коммунист етіп көрсеткендігінде, қыздардың көптігінде (кітапта ешбір орын жоқ), роман, повесть шартында емес, мемуар түрінде жазылған кітаптың санына қосуға болады. Олай болса, кейбір жолдастардың «Тар жол, тайғақ кешуді» көркем әдебиет деуі дұрыс емес» деген редакция тұжырымы ескерусіз қалуға тиісті емес, өйткені ол пікір күні бүгінге шейін өлексесін сүйретіп әлі келе жатыр.

Нәзірдің Қожанасыр ойын мысалға келтіре отырып, «Тар жол, тайғақ кешуден» ешбір көркемдік қасиет таппағанына негізінен келіспегенмен, кейбір ойларын елеңсіз тастауға болмайды, өйткені Сәкен роман-эссенің беташарында «уақыттың тарлығынан асығыс жазылды. Сөзді шеберлеп, тізіп отыруға уақыт болмағандығын» текке ескертпеген.

Ал тарихи қозғалыс роман-эссенің негізгі арқауы екендігін ескерсек, онда сыншы өмір деректерінің дұрыс-бұрыстығына назар аударып, оқиғалардың бұрмаланған тұсы болса, соны көрсетсе, оны түзету жолын аңғартса, редакция да Нәзір сөзін қоштаған болар еді.

Роман-эссенің «шындық жолымен жазылғанын» зор сеніммен айтқан Әбділда Тәжібаевтың «суреттілік жағы күшті» дегені көркемдік танымының балаңдығынан гөрі Сәкенге бүйрегінің бұрылғандығын көрсетеді. Оны да редакция орынды ескертіп өткен болатын.

Ал роман-эссенің 1936 жылы түзетіліп толықтырылған басылымының көркемдік жағынан шырайын кіргізіп тұрған «Шоқай болыс», «Ашай», «Ықылас күйі», «Түркістанға асарда» деген тараулар 1927 жылғы бірінші басылымында жоқ.

Ал шығармаға көрік дарытқан әнші Қабиба қыз жайындағы «Әупілдек» тарауы әуелгіде қысқаша баяндала салса, 1936 жылғы басылымда барынша әсерлі суреттелуінің арқасында роман-эссенің көркемдік ажары ашыла түсіп, әдебиетіміздегі қыздар галереясынан мықты орын алғанын айта кеткен орынды.

Тарихи оқиғалар төңірегіндегі іс-әрекеттерді бұлтартпай көрсететін деректер соңғы басылымдардан алынып тасталған. Ал олар 1927 жылғы басылымында орынды-ақ келтірілгенін, әсіресе алаш азаматтарына тіл тигізбей, айдар тақпай айтылғанын көреміз. Көбіне алаш оқығандары, ақжағалылар дегендерді 1936 жылғы идеологиялық қыспақпен «алашшылдар, ұлтшылдар, байшылдар» деген атаулармен алмастырыпты. Оны Сәкеннің өзі жасады ма, әлде лито түзетті ме, белгісіз.