Узкая, скользкая дорога / Тар жол, тайғақ кешу - Сакен Сейфуллин / Сәкен Сейфуллин

Енді «Тар жол» кімдерге ұнап, кімдерге ұнамауына келейік. Кімдерге ұнамауға тиіс екені саяси сауатты адамдарға түсінікті. Ол жағын қоя тұрып, қанша кемшіліктері болса да, бұл кітаптың кімдерге ұнаңқырағанын дәлелделік. Оқыған азаматтардан әдебиетші ретінде біздің кейбір пікірлерімізге қосылмайтын Ораз Жандосұлы еді. Бұ да менімен бір сөйлескенде: «Сіз, өлеңнен қара сөзді әдемі жазады екенсіз. Қазақтың бәрі өлең жазуға құмар келеді. Сіз, өлеңнен гөрі қара сөзді көбірек жазсаңызшы. Қара сөзді тым шебер жаза алатыныңызды «Тар жолды» оқып білдім. «Тар жолдың» кей жерлері өте көркем суретті (высокохудожественно) жазылған», — деді. Осы сөзін Ораз Крайкомда әдебиет туралы болған кең жиылыста жиырма шақты жауапты қызметкерлерінің көзінше айтты.

Жұрт Төреқұловтан Жандосовты көбірек біледі, екеуінің салмақтарының қандай екенін де халық жақсы түсінеді. Ыдырыс Мұстамбайұлы әдебиетші ретінде және кейбір саяси мәселелерде бізді онша жақтырмайтын азамат. Ол да «Қызыл Қазақстан» журналында: «Сәкеннің «Қызыл сұңқарлары» мен «Тар жол, тайғақ кешуіне» заманның қалпы мен ақынның өскен ортасын салыстырып тексеруге бір жеке сын керек. Мұның өзі едәуір үлкен еңбек. Бұлардың жоғарғы айтқандағы кемшіліктері де бар. Бірақ соңғы жазылып жүрген «Тар жол, тайғақ кешуде» де жақсы жерлері бар», — дейді.

Көркем әдебиетші ретінде бізге онша қосылмайтын Ерғали Алдоңғарұлы «Еңбекші қазақ» газетінің 1926 жылғы, 3 желтоқсанда шыққан нөмірінде жазушылардың бірсыпырасы, әсіресе Сәкен өздерінің қолымен істеп, өз бастарынан кешкенін өз өмірбаянынан алып жазды. Сәкен үш-төрт жылдан бері «Тар жол, тайғақ кешуді» өзінің төңкерісшіл болып жүрген уақытынан, сондағы жолдастарымен бірге істеген жұмыстарынан, тартыстарынан бастап жазып жүр. Бұлай жазу әдебиет заңында дұрыс нәрсе. Төңкерісшіл романтизмге (социальная романтика) бұл түгел қосылады. Гәп тарихқа кіретін материалға бояуды тым қоюландыруда...» — дейді. Төреқұлов «Тар жолдың» тілінде құрттай көркемдік әсерлік жоқ», — десе, Көкшетау «Алашордасының» бастығы Сәлім Кәшімұлы түрмеде отырып, «Еңбекші қазақ» арқылы маған мынадай хат жазды: «Сіздің «Тар жол, тайғақ кешу» деген кітабыңызды оқып шықтым. Қамауда отырған маған көп әсер берді. Жұқартты, қамықтырды, қайрат берді, түрлі күйге салды...»

«Тар жолды» өте жек көретін адамдардың кейбіреулері де еріксіз осыны айтып отыр... Ал «Тар жолды» оқыған өзіміздің Совет қызметкерлері де, әсіресе Октябрь төңкерісіне қатынасып, төңкеріске қарсы оқ атқан, лай шашқан мырзалармен шайнасып, сан қиындықты басынан кешіргендер не дейді екен?

Колчак түрмесінде қол-аяғы темір кісенде болған, төніп келген жаудың қандай найзасына ілінбей кеткен мұғалім, (ноғай жігіт) қазір Башқұртстанда билік кеңесінде зор еңбектер істеп отырған Уәли Қангелдин «Тар жол, тайғақ кешуді» оқып, маған мынадай хат жазады:

«Мен бұл кітапты оқып шығудан өзімді тыя алмадым... Енді осы хат арқылы шын ықыласпен қолыңды қысамын... Қазақ халқы арасындағы (тап) әрекет, һәм революция тарихы турасындағы бұл қызметің үшін саған жолдастарша, достарша рақмет айтуды өзіме борыш санаймын. Сенің кітабың менің көз алдыма бек қызықты һәм ұмытпастық суреттерді тағы да бір қабат келтіріп басты.

Мен бұл кітапты оқығанда бір сәтте жүректеніп ашуын қосса, енді бір сәтте көзімнен жастар шыққан орындар болды. Шәкірт уағында Ғаяз Исхахиннің «Зындан» деген кітабын оқығанда алған әсерім қатерімде бек нық сақталған... бірақ, ол, күрес қиыншылықтарын бастан кешірген шақта оқылғандықтан мұндай ауырламаған едім. Ләкин бұл кітап бүтін сезімімді қалтыратты, нық әсер етті. Сіздің азап вагондарында кешірген күндеріңіз, қашып кету суреттері, қазақ даласында жалғыз жүріп белгісіз, жолсыз, өз маягыңды (шырақты, қарақшыңды) іздеп жүрулерің, жолдастарыңның қатты азаптар ішінде жан азабымен көрісулері, бүтін ісі жан еріткіш суреттер емес пе?.. Бұ халдер, бұл қанды суреттер Октябрь күресінің ащы, қуат қосқыш түрлерін ашып береді. Жүректе бірде ашу, бірде аяныш тұйғылар оятады.