Кюйши / Күйші - Ильяс Жансугуров / Ілияс Жансүгіров

КҮЙШІ

ПОЭМА

I

Қамаудың хан ауылы қыр жағында,

Аңқытып ақ орданың бір жағында.

Күйші отыр домбыраны дүрілдетіп,

Құмар қып тартқан күйдің ырғағына.

Буынсыз он саусағы күй қағуға,

Көңіліне тыңдағанның от жағуға.

Бал тамған бармағынан домбырашы

Жан терге түсіп отыр мынау дуда.

Күйшінің қошаметке көңілі тасып,

Бес бармақ маймаң қақты перне басып.

Толқынтып тоқсан күйді дүрілдетті,

Көңілді бірде шымшып, бірде қасып.

Екі ішек жүрек жарып көңіл ашып,

Бірде ойнақ, бірде баяу сыбырласып,

Зарлы күй, ащы күйдің, тәтті күйдің-

Бәрін де лақылдатып төгіп шашып.

Күңіренген бір мұңды күй даланы алды,

Табиғат тып-тыныш бола қалды.

Қырдағы қоян құлан құлақ тігіп,

Қамыстан жолбарыс та ыңыранды..

Күңіреніп «Асанқайғы» күй толғанды,

Желмая желе жортып жерді шалды.

Алатау, Алтай, Арқа, Қырды, Сырды

Аралап, қоныс таппай күй зарланды.

Алатау күй тыңдады ауылдай боп,

Тас балқып толқып жатты бауырдай боп.

Аңқылдап алтын күрек домбырадан

Құйып тұр жазғы жылы жауындай боп.

Қағылды кейде бір күй дабылдай боп,

Бұрқырап кетті түтеп дауылдай боп.

Әлде күш, әлде дауыл, әлде ат шапқан,

Әйтеуір қырдан көшкен сарындай боп.

Мұз еріп, қатты аяздың кәрі қайтып,

Қас батыр көңілі жұмсап, зәрі қайтып.

Майрылып ақ семсерлер қалайы боп,

Қажытты мұзбалақты күй мұңайтып.

Құлпыртып бәйшешекті кетті шалқып,

Аққудай көкте күйлеп, көлде қалқып.

Ақтарып, лекілдетіп, лепілдетіп,

Талдырып, тамшылатып сығып сарқып.

Біресе ағытылып күй сылдырлап,

Тербетіп тыңдағанның көңілін ырғап,

Бұлақтай таудан тасып, тастан орғып,

Аңқылдап жатыр жосып сайды құлдап.

Күлдірлеп қоңыраудай, күй сыңқылдап,

Бота күй маймаң қақты үн былқылдап.

Қоғадай салбырасып хан, қарасы,

Намазға ұйығандай отыр тыңдап.

Қаққанда деген күйді «Терісқақпай»

Жым-жырт боп тына қалды жел де соқпай.

Домбыра айналаға дүбір салды,

Адақтап жалғыз шапқан жүйрік аттай.

Тартқанда батыр күйін «Қорамсақтай»,

Ақ түтек тұра ала ма боран соқпай.

Ару боп ат артында қалмақ қызы,

Безектеп перне басты шынашақтай.

Күй алды Бақанастың қара өзегін,

Дауылдай бұрқыратып ебелегін.

Қара жер қалқып барып қата қалды,

Саймақтың суырғанда «Сары өзенін».

Үн қылып домбыраның өндіршегін,

Тіл қылып сөйлеп, зарлап екі шегін,

Күңіреніп жұрттың көңілі түйе болды,

Шерткенде Тойтан тартқан «Боз інгенін».

Күн тыңдап кірмей тұрды ұясына,

Бұлт тыңдап мінбей тұрды тау басына.

Мақұлық жерде, көкте маужырады,

Қараған бір жан болмай шаруасына.

Су ақпай жатты тоқтап арнасында,

Қарғалар қалқып қалды жар басында.

Сүйсініп домбыраны тыңдады жұрт,

Тырп етпей, тілеулес боп зарласынға.

Қалмақтың қақты қара жорғасына,

Айналды ақ алмастар қорғасынға.

Мәжіліс міне осындай болып жатты

Бір кеште хан Кененің ордасында.

II

Хан орда, хан тағында, жайнап көркі,

Күй болып, ұйып отыр есіл-дерті.

Отырған құлағын caп, құлай тыңдап,

Кенеге үн бір сарын, күй біркелкі.

Қоршаған хан қасында қошаметші,

Даяшы, төленгіті, би, жендеті.

Ауылы Бақанастың өлкесінде,

Арқадан Алатауға ауған беті.

Өзінің ордасында батыр Кене,

Тарттырып домбыраны отыр Кене.

Қиялы домбырамен сыбырласып

Жатқандай шабуыл не? Жортуыл не?

Келелі кеңестер не? Ақ найза не?

He тоқтау толқып жатқан айдын көлге?

Көтерген Абылайлап ала жалау,

Шақыртқы ту бола ма тозған елге?..

«Абылай Көкшетауда көшелі хан,

Кәні, кім ондай болды ұрпағынан?

Ақ туын Абылайдың кім көтерді

Алашта, дүниеден көшкелі хан?