Красная стрела. Книга Четвертая / Қызыл жебе. Төртінші кітап - Шерхан Муртаза / Шерхан Мұртаза

Сұлтан-Ғалиев пен Әнуар паша қалай қатар отырып қалғаны да бір кәдік. Әлде бірін-бірі іздеп тапты, әлде кездейсоқ па, о жағы беймәлім. Бірақ екеуі де президиумнан үміткер еді. Екеуі де өтпеді. Сұлтан-Ғалиев наркомнацта Рысқұловтан бұрын істеп келеді. Коллегия мүшесі. Нарком Сталинмен бұрыннан таныс. Ал Рысқұлов наркомнацқа келіп үлгермей жатып, Сталиннің орынбасары болып кетті. Енді мына дүниежүзілік құрылтайда президиумда отырысы анау қасқайып. Түркия болса, Мұстафа Субхиден гөрі, Әнуар пашаны көбірек біледі. Көп шатақпен, қантөгіспен болса да атағы шыққан. Ол кезінде тіпті Кемал пашадан гөрі әйгілеу болатын. Қазір Түркияны Кемал паша дүр сілкіндіріп тұр. Ал мұндағы президиумда Мұстафа Субхи отыр. Әнуар пашаның мына съезге қалай делегат болып келгені де жұмбақ. Бірақ мандаты бар. Сондықтан оны ашықтан-ашық аластауға тағы қиын.

Съезде Коминтерн Атқару Комитетінің құттықтауын Зиновьев оқыды. Коминтерн дегенді тек атын естіп, затын біле бермейтін көп адам енді оның адамзаттың адал досы, жарық дүниеде жақсылықтың жаршысы, езілгенді жебеуші, еңірегенді жұбатушы, есесі кеткеннің есесін жоқтаушы, пәруана қамқоршы екенін түсінді. Түсінді де, Қытайдан, Ираннан, Үндістаннан, Ауғаннан келген делегаттар съезде ағынан жарылып, бір арман-тілектерін ақтарып салды. Түркиядан келген Гүлсімнің тебірене айтқан зарына елжіремеген ел қалмады. Тіпті Гүлсім мінберден түспей жатып, оған бір армян әйел жүгіріп барып, гүл ұсынып, құшақтап тұрып сүйгенде, зал күңіреніп кетті. Түріктер мен армяндардың арасында билеуші пірсіздер салған сойқаннан соң, әлемге әйгілі «армян-түрік кескілесуінен» соң, екі ел арасын патшалар да, небір дүлдүл елшілер де бәтуаға келтіре алмас кезде, мына қарапайым екі әйелдің — түрік пен армян әйелдерінің қауышуы, «Ей, жарандар, елмен ел жауласпас еді, бәлені бастайтын даңғойлар, елдің қанын сүліктей сорған сорақы мен зорақылар. Солардан сақтаныңдар!» — дегендей еді.

Әнуар паша ішін тартып, тыжырынып қалды. Бұл паша да жазықсыз жаппай қырылған армяндардың қанын қолына жұқтырып алған.

Ай, паша, паша. «Киімі жаманды ит қабады, ниеті жаманды Құдай табады». Ішінде қандай жыланның басы қайқаңдап тұрғанын көрсететін айна болар ма еді сонда! Мейман сыйлаған ел бұл ел. Сен меймансың. Ал мейманның ішінде жәһил жылан жатпауы керек қой. Сол жәһилдің көзі емес пе екен, Рысқұловқа қадалып, ішіп-жеп бара жатқан.

Түрік қызы Гүлсім мен армян әйелі құшақтары жазылмай, сахнадан әлі түсе алмай тұрғанда, төрағасы мінберге Күләй Тайлаққызын шақырды.

Рысқұлов селк еткендей болды. «Күләй қайтер екен? Қысылып, сөйлей алмай, қойнынан бөзі, аузынан сөзі түсіп, абыройсыз болмаса екен...»

Жоқ, сахнаға ширақ шықты. «Диірменде туған тышқанның баласы дүрсіліңнен қорықпайды» деуші еді баяғыда Рысқұл жарықтық. Сол рас, Күләй — не көрмеген Күләй? Азынаған ажалдың, үңірейген мылтықтың аузын көрген Күләй...

«Мынасы несі тағы?» Күләй мінберге емес, ана құшақтасып тұрған екі әйелді екі қолымен ұстап алып, залға қарап тұрып:

— Бауырлар! — деп қазақшалап айқай салды. — Мен көп сөйлеп уақыт алмаймын. Менің тағдырым, менің өмірбаяным тура мына Гүлсімдікіндей. Мен Түркістанның Әулиеата шаһарынан келдім. Осыдан небәрі төрт жыл бұрын мен көрген азап пен тозақты, қайғы мен қасіретті енді ешкімнің басына бермей-ақ қойсын. Төрт жыл бұрын біз патша залымның оғынан түп-түгел қырылып кете жаздадық. Зеңбірек пен қарағай сапты найза, айбалта айқасқан заман болды. Сонда патшаның азынаған зеңбірегіне қарсы айбалталы қара халықты көтеріліске бастаған көсем Тұрар Рысқұлов, әне, анау президиумда отыр. Мен болсам, міне, сендердің алдарыңда тұрмын.

Күләйдің сөзі орысшаға, ағылшыншаға, қытайшаға, үндішеге, ауғаншаға аударылған кезде, зал орнынан тұрып кетіп, сахнадағы қол ұстасқан үш әйелді қолдан қолға көтеріп әкетті. Жұрттың селдей тасыған сезімі басылғанша қоңырау сылдырлатып, тым белсенді көрінбес үшін төрағасы: —Үзіліс, — деп дауыстады.

* * *