Красная стрела. Книга Четвертая / Қызыл жебе. Төртінші кітап - Шерхан Муртаза / Шерхан Мұртаза

— Солайы-солай, қардаштар, — деді. — Ағылшындар әке-шешесін, жап-жас күйеуін атып өлтірді. Өзі де бүлдіршіндей жас еді, бір күнде қартайып шыға келді. Озбыр отаршылдар, капиталистер сойқаны осындай. Бұл кісі ертең съезде сол сойқан туралы айтпақшы.

—Тағдырлас екенбіз ғой, Гүлсім, — деп Күләй Гүлсімді икемдеп, бауырына тартты. — Менің де әке-шешем отаршылдар зорлығынан қаза тапқан. Өзім өліп тірілген адаммын. Кел, Гүлсім, ертең осы сырдың бәрін әлем алдында ашайық. Бір-бірімізге бауыр басып достасайық...

— Рақмет, сіңлім! Сені сіңлім дейін. Өйткені менен көп жас көрінесің. Өйткені сен азат елдің адамысың. Түркия жаулардан толық азат болған күні мен де жасарармын. Рақмет.

Бакудің орталық пристаніне таянған ақ кеме талайларды осылай табыстырып, туыстырып, соның құрметіне ұз-а-ақ айқайлап гудок берді.

Кеңестік Әзербайжан ревкомының төрағасы Нариман Нариманов кемедегі делегаттарға:

— Қазір мейманханаға барып, біраз тыныстап, шәйланып алған соң, мархамат, театрға келіп Үзеир Ғаджабековтың «Аршын малалан» атты спектаклін көріп, тамашалаңыздар, — деп ілтифат білдірді.

* * *

Дүние дүние болғалы мұншама елдің басы қосылып көрген емес. Баку бақытты екен. Кекірейген тәкаппар Париж бен Лондонда жер жүзі халықтарының өкілдері жиналып:

— Ей, жарандар! Азаттық алайық! Бақытты болайық! — деп жар салған жоқ.

Күні кеше көшелерінде қан төгілген, ағылшындар мен муссаватистердің, даншактар мен меньшевиктердің тепкісіне шыдамай, жауларын жағадан алып, теңізге лақтырған Баку есін енді-енді жиып болар-болмас, күллі Шығыс дүниесінің екі мың өкілін қабылдап, Шығыс халықтарының бірінші съезін, құрылтайын ашты.

Әзірбайжан Мемлекеттік театрының салтанатты төрінде Зиновьев, Нариманов, Орджоникидзе, Микоян, Стасова, Мұстафа Субхи, Тұрар Рысқұлов...

Делегаттары бар, съезге шақырылған меймандары бар — үш мыңға жуық адам театрдың ішін кернеп, съездің ашылуын орындарынан тұрып, талмай қол соғып қарсы алды.

Съезді бірінші болып Нариман Нариманов құттықтады.

Призидиумнан Рысқұлов залдың бірінші қатарында бірге отырған Сұлтан-Ғалиев пен Әнуар пашаны байқап қалды. Оларды бірден байқамас та ма еді, Сұлтан-Ғалиев Әнуар пашаға еңкейіп, сұқ саусағымен президиумдағы Рысқұловты меңзеп көрсетіп отыр екен. «Не істеп отыр? Не айтты? Әнуар паша бұған неге қадала қарай береді? Жүріс-тұрысы күмәнді адам. Түркияда Мұстафа Кемалмен келісе алмай, өз елінен қашып шығып, осындағы түркі тұқымдастарды біріктірмекке әрекет жасап жүрген сыңайлы. Сондай бір сезік бар. Сөз сұрап президиумға хат жазыпты. Президиум төрағасы Зиновьев алқа мүшелерімен ары ақылдасып, бері ақылдасып, «Әнуар пашаға сөз бермей қоя тұрайық» деген шешімге келген. Ал сол Әнуар паша залда отырып, президиумдағы Рысқұловқа қадалғанында қандай сыр бар? Әнуар паша, әрине, Түркістан республикасының кешегі президентін сырттай біледі. Білмесе, Сұлтан-Ғалиев оған қазір білдіріп, Рысқұловты таныстырып отыр. Рысқұловтың президент кезіндегі кейбір әрекеттерін, айталық, атышулы «Түрік Кеңес республикасы», «Түркі халықтарының коммунистік партиясы» деген идеяларын жеткізіп отырған да болар. Әрине, солай. Өйткені Әнуар паша үшін, мына мыңдаған адамы бар залда, Рысқұловтан басқа жан жоқтай, тек соны-ақ шүңіректеу өткір көздерімен ішіп-жеп, тесіле қарап, оқжыландай арбағысы келіп, сұқтана берді.