Красная стрела. Книга Четвертая / Қызыл жебе. Төртінші кітап - Шерхан Муртаза / Шерхан Мұртаза

Ойда жоқта, әңгіме желісімен мизам сағыныш жалғасып, кеудесі тағы шым ете қалды. Рысқұл әкесі туралы елде аңыз болып тараған әңгіме есіне түсті. Сонау Талас Алатауында қалған Ақсу-Жабағылыда, әкесі жігіт шағында, жылқы бағып жүргенде, бір күні жылан арбаған бозторғайды көріп қалады. Бозторғай байғұс шырылдап, аспаннан төмен қарай магнит тартқандай ылдилай береді. Жерде басы қақшиып, қара найзағайдай тілі сумаңдап, қарашұбар жылан ысқырып тұр екен. Бозторғайды әуеден тартып алардай не сиқыры бар? Арбаудың сыры неде? Осылай ойлап тұра берсе, бозторғай енді топ етіп, жыланның аузына түсетін болған соң, мылтығын алып, жыланның қақшиған басын көздеп, басып қалады. Өтірік болса, обалы жұртқа. Жұрт айтады: оқ жыланның екі көзінің ортасынан тиіпті деседі, Әне, әкесі Рысқұл сондай мерген екен...

Мынау марғау моңғол даласында да қалмай қойған қайран елес.

Қара жол бұралаңдап барып, тағы бір өзеннің жағасына шықты.

— Толы дейтін өзен, — деді Түмен-Жырғал. — Бағана көрген Селеңгіге барып құяды. Ал Селеңгі Байқалға барып құяды... Біз бара жатқан Ұрға осы Толының бойында.

Қара жол Толы бойымен ирелеңдеп созылып жатыр. Жан-жақ мидай дала, анда-санда бірлі-жарым шоқы таулар алыстан қарауытады. Тарихты шулатқан моңғол даласы дейтіндей емес, манаурап сұлық түсіп жатқан марғау дүние. Осы дүниеге Рысқұлов келе жатыр. Коминтерн сеніп жіберді. Артта туған ел қалды. Дауылдата дүркіреп өткен жалынды жылдар қалды. Сол дауылдан таймай өткен Рысқұлов, енді мына Моңғолстанда жаңа дүние, жаңа заман бастауға қол ұшын бермек. Азияның қақ ортасында мешеулеп жатқан жалпақ елді жаңа жолға салу оңай емес. Коминтерн көсемдері бұл аса ауыр істі Рысқұловқа тапсырды. Дүние жүзі Коммунистік Интернационалының Атқару Комитеті Рысқұловты тағы да бір орасан қиын сынға салды. Ауыр міндетті абыроймен орындай алса жақсы...

Моңғолстан кертарпалардан кенде емес. Сухэ-Батор сияқты адал перзенттері бар. Сол Сухэнің2 өзі таяуда кенеттен қайтыс болып кетті, есіл ер. Оның ісін жалғастырушылар бар, әрине. Бірақ жау да осал емес. Кеше ғана Рысқұлов Бурят-моңғол жерін кесіп өтті. Кеңес құрамында бола тұра, сол Бурят-моңғолдың өзінде де кеңеске қарсы қауіпті күш бас көтереді. Рысқұлов Бурят-моңғол ұлтшыл-демократтарының көсемі Ринчиноның бір жиналыста сөйлеген сөзін оқығаны бар. «Біз, буряттар, тек біз ғана бүкіл Ресейде жалпы дауыспен сайланған органдарды сақтап қалдық. Өз ортамызда тек біз ғана анархия мен большевиктердің аласапыранына жол бермедік. Енді біз жапондар мен Семеновқа арқа сүйеуіміз керек».

Бурят ұлтшылдарының көсемінің сиқы солай. Бурят — тағы кеңес өкіметін болдырмас үшін, жапондарға жалпақтап, қанқұйлы ақ атаман Семеновқа сүйенбек. Өзі солай болды да. Бірақ жапондар тас-талқаны шығып, қалдығы өз аралына қашты, ал атаман Семенов барон Унгернмен тізе қосып, осы Моңғолстанға өтіп, талай сойқан салғаны бар.

* * *

Мұның бәрі күні кеше болған сойқан. Моңғолстанда революция жеңді дегенмен, өкімет ісіне әлі де дінбасылары, тіпті тек сүлде түрінде болса да Боғдыхан араласып отыр.

Шын мәніндегі халық өкіметін енді құрып, республика жариялау керек. Республиканың конституциясын қабылдау керек. Бұл арада ауыртпалық аз емес. Сол ауыртпалықты моңғол революционерлерімен бірге Рысқұлов көтерісуі керек. Бәлкім, салмақ бұған көбірек түсер де. Ринчинолар Моңғолстанда әлі тірі, олар Рысқұловтың алдынан шығары сөзсіз. Сыры беймәлім, жасырын жатаберісі көп, айлакер жаудың ұрымтал жері қайсы? Олармен алысар қару-жарақ қандай болмақ? Мұның бәрі әлі Рысқұловқа жұмбақ. Жалғыз қаруы — революция ісіне адалдығы, артта қалған айқас жылдардан жинақталған тәжірибе. Рысқұлов бітірген университет — Түркістан революциясы. Ондай университет бітіруді тағдыр әркімнің-ақ маңдайына жазсын. Алаулаған Түркістанның от пен суынан таймай өткен Рысқұлов жас жағынан отызға енді таяса да, күрескер ретінде тарлан тартқан.