Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Өздері неге жатқанын сұраған Баймағамбетке: олар қазір-ақ осы шайды іше сала жүретіндерін айтты. Бұл апат қаладан, пәледен, індеттен безгелі отырғандарын тағы да жарыса айтысты. Жастары үлкен Мақа мен Жұман Абайға тез қайтуды, бұл қаладан безуді ақыл қып айтпақ болады. Абай олардан естігенін қоя тұрып, енді Дәмежанға бұрылды. Әйел Абайды үркітпей сөйледі. Қалада соңғы он шақты күннен бері өлім білініп тұрғанын, бір іш ауруы барын айтты. Бірақ жаңағы Жұмандардың қырғын апат, шыбындай қырылып жатыр деген сөздерін өте орасан көріп:

– Алып-қашты, өсек-өтірік деген осындайдан шығады-ау. Бала емес, сақалды бастарымен сонша үркітпесе несі кетеді екен? – деп қойды.

Дәмежанның бұл сөзіне Мұхаметжан қысастанып өршелене түсті.

– Міне бұлар, қаланың жатақтары болса осылай "ештеңе жоқ" – дегісі келеді. Бар үйде солай, "өлгенін жасырсаң, көмгенде қайтесің!" – десе не дер еді? Өйткенше, түнде Абай келгенде алдымен соны айтсаң еді. Таңға шейін несіне жасырдың?

Дәмежан ызалана күле түсті. Енді өзгеше бір намыстана сөйледі. Абай мен қырттарға жалт-жалт етіп кезек қараған үлкен көздерінде әдемі ұшқын, шұғылалы сәуле бар. Аппақ ұзын тістерін қоршаған сұлу еріндері кейде күлкі мен ызаны қатар, қабат білдіретін дағдысы бар еді. Сол ажармен сөйлеп отыр.

– Құдайым тегі жақсыны да, жаманды да біздің Ырғызбайға берген ғой. Мені жазғырып отырғанын қарашы. Ал ұзақ жолдан шаршап-шалдығып жеті түнде келген қонаққа "бұнда апат боп жатыр", "бұнда қонба!" – десем, ол не болар еді? Қақпамның алдынан қуғаным ба? Әлдеқайдағы ауруды сылтау қып үркітіп, қашырғаным ба? Онда мен Абай ағамнан бір самауыр шайды, бір асым етті аяған, жоқтан сылтау іздеген ит болмас па едім! – деді.

Абайдың сүйсіне күліп отырғанын көріп, Дәмежан сөзінің аяқ кезін қалжың тәрізді етіп, сақылдап күле отырып, жарқырап айтып шықты. Абай оны мақұлдағанын білдіріп, күле отырып бас изеді. Әлі де жеңілгенін білмей, тағы жауап айтқысы келген өзі құрбылас ағайыны Мұхаметжанға ол енді бұйыра сөйледі.

– Жә, тоқтат, қыртпа! Жеңілгеніңді білетін болсаң, сен Бестіқырт атанар ма едің? – деді.

Дәмежан бұл қонақтар арасында өжет, өр сөйлейді. Ол тегі үнемі солай болу керек. Абай оның шешендігін жаңа байқады. Ал өжеттігі әкесіне тартқан тәрізді. Мынау еркектер Дәмежанның төркіні, туыстары. Бұл Абайлардың өз аулының қызы, Ызғұттының үлкен қызы болатын. Ертерек заманда ұсақ-түйек, айна-тарақ сатушы боп, жаман арбамен елге барған кішкене саудагер, осы мына бір аяғын сылти басқан Жәбікен саудагерге Дәмежан көңіл қосып, серт берген де, бір түнде осыған еріп қалаға қашып кеткен.

Бұлар әлі де қаланың әлсіз ғана тұрғын кедейінің бірі. Рас, өздерінен бала туды. Жаман да болса, өз алдына тірлігі бар. Осы қаланың шетінен елдің көп керуені түсіп жүретін жұпыны ғана қоражай салып алған. Сонымен, отырған үйдің түп қазығы осы Дәмежанның өзі. Ол жаңағыдай жайларда аса намыскер, басынан сөз асыра алмайды. Қаладағы көрші-қолаңға да сол мінезі әбден мәлім. Сонысымен және барлық Слободканың басжатақтағы көп қазақтарына қадірлі, сүйкімді де болатын. Жаңағы тұста Абай да оны дәл осы күйде түсініп, мақұлдаған.

Бірақ ендігі әңгіме онда емес. Жұмандар былай тұрсын, тіпті Дәмежанның өзі де "қалада жаман ауру" барын жасырмады. Өлім де бар дейді. "Бұ не?", "қайтпек керек?" Абай өзі не істейді? Қалаға келген шаруасы үлкен де, тығыз да болатын. Онысы және бар. Ендігі жайды басты бір адаммен сөйлесіп шешу керек. Сол үшін шайдың артынан Абай тез ғана орысша қағаз жазды да, Баймағамбетке беріп жатып:

– Қазір тез ат жек те, мынаны Федор Иванович Павловқа алып бар. Уақыты болса тез келсін, деп отырмын. Осында өзің алып кел! – деді де, өзі осы үйде Павловты тосып қалды.