Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Осылар сияқты қаламгер шариғат мәселесінің өз дәреже-деңгейінде көрініс табуына айрықша мән береді. Құран мен сунна ережелерінің жиынтығы саналатын шариғатты қазақ билері жетік меңгерген және оны өз халқының әдет-ғұрыптарымен тығыз байланыстырып, аражігін ажырағысыздай етіп қолдана да білген. Абай да өзінің "Аят, хадис – сөздің басы" деген сөзімен терең ұғынғандықты сездіреді. Оның әралуан ережелері хадистерде де көрінеді: діндік, құқықтық, тұрмыстық, елдік мәселелер, пайғамбардың сөздері мен істері, иланымдары мен қағидалары осыған кіреді. Бір хадисте "Адам денесінде бір ет бар, егер ол сау болса, барлық денең сау, егер ол ауру болса, барлық денең ауру, ол – жүрек" – делінген. Жүрек мәселесі Абай танымында ерекше орын алатыны белгілі.

Мұсылмандық парыздың бірінен саналар қажылық Құнанбайдың сапарымен байланыстырылды. Оған әзірлікке бүкіл туған-туыс, ауыл-аймақтың тартылғанын шығарып салу, қарсы алу арқылы көрсетті. Бұл жерде қажылық амалдарына кең-мол тоқталып жатпағанымен, оның бүкіл сыр-мәнін аз сөздің өзімен-ақ елестетіп, ұғындырып отырды. Ондағы шарттарды: азар (кіндіктен байлап төмен түсіре оранатын жамылғы), рағдамен (ихрамға енер алдында иығы мен кеудені жабатын ұзынша жамылғы) басталатын рәсімдер, қағбаны айналып тауаб ету, Сафа мен Мәруа арасын жүріп өту, Арафа күні Арафат тауында уукупқа қатысып (хұтбаны тыңдау), Мұздалифа тауынан терген тасты шайтандарға лақтыру, ең ақырында қоштасу тауабын жасау жолдарын толық орындағаннан кейін Мәдинеге қарай жол тарту сияқты ереже шарттары бар. Қаратайдың сұрақтары қажылықтың соңғы кезеңімен байланыстырылды. Сол жерде кімдердің қабірлері жатқандығын сұрағанда, Расул алланың хазіреті Әубәкір мен Ғұмардың, Фатиманың, Ғаббас пен Хамзаның, Ғұсманның, Сағди бин Уақас, Ғабдырахман бин Ғауф және хазіреті Ғайшаның жай тапқанын әңгімелегенде, Ғабитхан молда: "Ғашрай мубашшора" десе лазым" дейді. Мұнысы – Пайғамбардың ықыласына ие болған иманды сахабалар дегені.

"Пайғамбардың хадисінде: "Ғұлама жазу жазған қара сия шаһидтің қанынан қымбат" – деген сөзін қайтесіз? Екінші – ғалемнің инсі жынның жаралмыш тарихын тек "Хиссасул әнбиден" білген білімнің аты да білім бе? Адам қауымының бар нәсілінің мінез-құлқын тек қана "Қырық хадис", "Лаухынама", "Фихкайдани" тұрғысынан білген де жұбаныш па?" делінген. Тағы бір жерде: "Күллі мұсылман білсе лазым-дүр, һәрбір жақсы ниетке жақсы фатиха бірге ере жүрсін. Мен "Яразиқұл ғибади" фатихасын оқыдым" дегенде, Абай бұның үй салғанда емес, қырман көтерілгенде оқылатын дұға екенін, "Лаухынамада" солай жазылғанын айтатыны бар. "Мұталағасы ашылды" демек – мантық, "Ғақайыдты" оқып жүріп "Кафия", "Шарх Ғабдолланы" өз талабымен халфесіз, хазіретсіз, дәріссіз факімлейтін болса, соған айтса ләзім" (94-6.) деп, шығыстық көне оқу жүйелері мен сатыларына ойды бұрады. Соның ішінде иманшарттан басталып, қырық хадиске жалғасатын исламдық оқу тәртібі әрі қарай шуритиссалат, тағлимуссалат, фихкайдани, тұхфатул мүлк, наху сарф, бидан, мұхтасар, кафия, мантық, ғакаид сияқты тармақтанып барып, "Шарх Ғабдоллаға" барып тірелетіні меңзеледі.