Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

1903-1904 жылдар. Қыс пен көктем ішіндегі оқиғалар. Мағаш қатты науқас. Өшіп бара жатқан үміттей. Айналасында қапалы жастар. Көктемде Мағаш қайтыс болады. Абай қайғысы қатты. Ерен қайғы. Ол тас-түйін, басқаша бекінгендей. Жұрт жылап, еңіреп жүргенде, Абай жым-жырт. Сөзсіз, үнсіз және ұйқысыз – өзгеше сөніп бара жатқандай. Аурумын демейді. Ем де іздемейді. Кәкітайлар барды салады – емдетпек, бірақ Абай қабыл алмайды. Ақшоқыдан көшерде Мағаш қабірінің басында Абай жапа-жалғыз үнсіз отырып шығады. Пәуескеде Мағаштың жетім балаларын көріп, Баймағамбеттер сыр айтады: "Қысқа тілек тілеппін, бірақ қайту жоқ". Абай – ауру. Оның сөздері мен әндері балалардың, малшылардың, түнгі күзетшілердің аузында. Абай мен Әйгерімнің арыздасуы. Өлеңмен қоштасуы. Мағаштың қырқын Абай асықтырып, отыз сегізінші күні бергіздіреді. "Кешігесіңдер" дейді. Сүйген баласының қырқы күні Абай өледі. Дүние анадай қарсы алады. Үлкен тыныштықпен үзіледі. Жұрт күңіренеді. Жаяу, ат қойған кедейлер, жылаған жатақтар, әйелдер, ақындар.

Эпилог

Күз түсе Жидебайға ел көшіп келген. Абай зиратына әйелдер, қалың ел селі жетеді. Әйгерім жоқтау айтады. Әні де, сөзі де басқаша. Оны шығарған Дәрмен Абайға ескерткіштей. Халықтың атынан халықтың өнерлі ұлы, қызы жоқтайды. Абай өлді, мұрасы өлген жоқ. Соны жер-дүние жадында қалдыру үшін әнге жол беріп тұр. Абай өлмеске қадам басты. Әйгерім әні бұдан соң Абай туралы туатын бар өнердің басы еді. Абай осы әннен жаңа туысқа ауысты".

Бұл жерде жазушы осы қосымшалар мен жоба-жоспарларын қалай өрбітті, қалай байланыс-бірлігін таптырды. Ол өз алдына бөлек зерттеулерді керек етеді. Осы іріктеп алынғандарының өзімен-ақ автордың ұдайы іздену, ұдайғы жол-жөнін қарастырудан қол үзбегендігі аңғарылады және бұнда, алдыңғы бөліктерінде шығармадан бөлектендіріп тұратын біраз өзгешелік бар; алғашында роман жобасын ойластырып жүргенде жазылғандықтан, әлі де суреткерлік елек-сүзгі екшеулерден өтіп, шыңдалу дәрежесіне жетпегендік байқалады, өйткені адам аттары алғашында аталған күйінде жүргендігі жалпы о баста жобалап-жоспарланғандықты танытады. Бұл қолжазбаларда Әйгерім мен Керімбала – Әйгәрім, Көрімбала болса, Дәрменнің о бастағы атауы Айдар күйінде жүр. Жұманның қырттығы жөніндегі сөз романның үшінші кітабында әңгімеленетіні белгілі, ал мұнда ол өз көрінісін екінші кітапта таппақ болған. Ұлжан да екінші кітапта өлген болып көрінеді. Бұл жобада Базаралының Тәкежан жылқысын шауып алуынан кейін қалаға билер сотына жүгініске барғаны, сол жерде ор жылқы басына екі бестіден айып төлейтін болып қайтқаны, елге оралған соң ауырып, көп ұзамай қазаға ұшырауы айтылады. Шығарманың кейінгі нұсқаларында ол елеулі іс-әрекет, кесек қимылдарымен бертінге дейін өмір сүрген болып көрінеді. Қазіргі үшінші кітап пен төртінші кітап тарауларының мазмұны алғашында бір жоспарда қамтылып, бұлар жазыла келе екіге бөлінген. Қарамола сиязынан кейінгі ақынның шәкірттеріне тапсырған жыр-дастандарын тыңдауға арналған кештен кейінгі оқиғалар төртінші кітабына енетін болып, оның жоспарлары өз алдына бөлек-бөлек жасалынады.

Жалпы қаламгер кітаптың әрбір басылымын қайта-кайта оқып, қажетті қысқартулар мен толықтырулар енгізу ісінен жалықпаған. "Әдебиет және искусство" журналында басылған тараулар мен кейінгі басылымдарынан бұл анық көрінеді: сондағы енгізген түзетулері де осы үш-төрт басылым негізінде жүргізілген. Бұл жерде жекелеген сөздер мен сөйлемдердің қалай редакцияланғаны, қаншама тың оқиға, көріністермен толықтырылып отырғандығы көп жәйтті аңғартады. Осылардың көбінен жұртшылық пікір-ұсыныстарына қаншалықты құлақ асқандығы да елес береді. Алғашқы тарауында қала көркі мен табиғат суреттеріне енгізген өзгертулерін өзінің "Алғашқы тарауларда әсіресе, және жалпы бар кітап бойында, әр тұста табиғат көркі, қалпы жақсы мол орын ала түсу керек. Өзгеше ескерілетін қала суреті, қаладағы жазғы, күзгі, қысқы, көктемгі пейзаж: көше, қала, Ертіс, аралдар бейнесі қажет" (8-бума, 63-6.) деген ойлары нақтылай түседі.