Белый дом / Ақ боз үй - Смагул Елубай / Смағұл Елубай

Содан көп ұзамай түстіктен қызыл жел соғып, күн жылып, қар шұрқ тесілді. Құралайдың салқыны өте қойлар төгіп коздай бастады. Шаруа ауыл үшін сүріне аттап жүгіретін төлдің ең бір қауырт, қарбалас айы басталды. Мал нобайлап туып, қозы аяқтана бастасымен, Самды қыстаған қалың ел козғалып ақырын жылжып сонау ит аркасы қиян теріскейдегі жаз жайлауы — Жем бойына қарай лықсыды. Жұрт қыс басындағыдай тізіле шұбырып емес, ендеп қанатын кең жайып, жапа-тармағай көшіп келеді. Қыстағыдай итініп асықпайды да. Қой-қозыларын ысырып айдап жайып, жылқы, түйелерін қарақұрым өрістете қаптатып асықпай көшеді. Қозылы қойдың маңырағаны шопан салған әнге ұласып, жасыл алқапта алабажақ қозғалған көштің сәнін келтіреді. Жүк тиелген балпаң басқан нарлар. Түйе ырғағына бір қалып сыңғырлаған жез қоңырау үндері. Нар үстіндегі кемшр, бала-шағалар, көш жетектеген атты келіншектер, қапталдаса жортқан атты бозбала, бойжеткендер — түгел көңілді. Жүздерінде кең жайлау жазды сағынған, ойын-тойлы, дырдулы өмірге асыққан, құлшынған іңкәр рай. Алдарында — көшпелі елдің арқасын кеңге салып сайраңдайтын ұзынсонар жаз. Тойлы, ойын-күлкілі, әсем айлы түңді, ыстық сезімге толы думанды, қызық жаз.

Сол жазға, өміріндегі тұңғыш зобалаң жазға асықпай келе жатқан — жалғыз Хансұлу. Анау жылқы қуып даурыққан Қозбағардың күлкісін естіген сайын қабағы шытыла түседі. Қозбағар байғүс бүгінде Пахраддиннің шаруасы дегенде төбесімен жорғалауға бар. Бірақ Хансұлудың көңілі одан сайын жылымақ тұрмақ, түршігіп мұздай түседі. Қозбағарға өлсем тимеспін деп Хансұлу іштей серт жасап, тастай бекінген.

Сынуға бар, бірақ иілуге жоқ, тік мінез қыз іштей солай қасарысқан.

Артқа бір апта салып көшкен ел Балғаның жазығына құлады. Сіркіреген селдір ақ жаңбыр таң атқалы үзбей себездеп тұрған. Жаңбыр шайған жусанды, бұйырғынды тегіс дала тазарып, жасарып, бояуы ашылған жасыл кілемдей құлпырады. Тынысты кеңейіп райыс лебі еседі... Қой-ешкісі маңырап, қозы-лағы дүркіреп шауып, бота-тайлағы қоңыраулатып ойнақ салған бұл көңідді көш дүрмектің ішінде көңілсіз тағы бір жан келеді. Ол — Шеге. Екі жағы суалып, сылынып арықтаған сылыңғыр арық қара Шеге еді. Әкесі мен екеуі үйдің 30— 40 ұсақ жандығын айдап көш соңыңда ілбиді.

Конып-көшіп, малдарын жайып айдап, қоңыраулатып көш келеді. Ойын-сауығы, қайғы-мұңы, әзіл-қалжыңы аралас. Жол ұзақ. Атам заманнан үйренген тірлік. Үйренген жол. Жер от. Аяқ басқан сайын көлкіген су. Су төңіректеп отырған ала қаз, үйрек. Көкке ауызы іліккен мал да қунақ. Шаруаға да керегі сол. Жұрт райы ашық.

Ырду-дырду көш артқа жөне екі апта салып, ауылдың жаз жайлауы Түгіскен көлінің түстік жағына жетіп іркілді. Айға жуық ауыл-аймақ, бота-тайлағымен кона жастанып көшкен ел бейне бір думанды саяхаггы бастан кешкендей бір сілкініп түлеп еді.

Жан-жағы тегіс ортада айнадай жалтырап жатқан көлдің түстік жағалауы — қалың изені мен жусаны, күйреуігі мен көдесі көлкіген жасьл жон. Ауыл сонда қонып жатыр. Бесінде жүктерін түсіріп керегелерін қалқитқан ауыл, кешкі күн сонау Хантөрткіл төбеден әрі асып ұясына шөккенде қатар-қатар тізілтіп үйлерін тігіп те тастаған еді. Сол қатардың ортасында кеседей төңкерілген ақшаңқан үлкен ақ боз үй тұр. Ол — Пахраддиннің өз үйі, оң жағындағы ақ отау — Хансұлуға арнап тіккен, кыста Бесқаладан әкелген жаңа отау.

Үйлердің алдында жер ошақтар қазылып жылт-жылт оттар жанады.

Түс әлеті еді. Ждақай мен Шеге көлдің құсын дүрліктіріп жыңғылды жағалауда үйрек атып жүрген. Ел жайлауға қонғалы бергі екі достың оңаша кездескені осы. Ә дегенде Ждақайдың оң қабағындағы көкталақ ісікті көріп Шеге шошып кетті.

— Қызталақ... Мажанның балаларының істегені, — деп иығын қиқаң еткізді Ждақай. Аудан келгелі жатқаны рас па? Байларды тұқымымен құртады деген рас па?

— "Аудан келмейді". Аудан құрылады, — деп, Ждақайдың қатесін түзетті Шеге. — Бұрынғы уезді байларға әлі келмейтін болғасын таратып, аудан жасайтын болыпты. Аудан шатақ дейді. Байларға: "Жетеді осы он жыл еркелеткеніміз,