Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

— Ақыл аға! Осы айтқаныңыз, мен білсем, талай хакім, ойшылдардың да сан кітаптарында осылайша қойған сауалы сияқты. Дәл сізше айтып, күдікті сауал қойсаң онда бір есептен «бар заманға ортақ хақиқат жоқ» дер едік мысалы. Олай болса әділет те, зұлмат дегеніміз де әр заманда әр түрлі өзгерсе керек еді. Осының бәрі рас болса, онда кім біледі, Кеңгірбай заманында Кебектерді өлтіру, тіпті, зұлымдық емес те шығар. Бәлкім, сол заманның өз хақиқаты, өзінше ғаділеті сол жазаның өзін шафқатым деп білген шығар. Бұған не айтар едіңіздер?!- деп Мағашқа қарады.

Осы алуандас кеңесте бұлардың дауласуы, жарысып, ой жүгіртулері көп болатын. Кейде өздері айтысып кеп тоқтасады да, көбінше дау-дағдарыспен Абай алдына келіп, сонда бірге кеңесіп, бірдемеге келісетін. Кейбір жағдайларда бұлардың дауы жаңағы Ақылбай мен Кәкітай басып өткен сияқты қызық та, қиын да шытырманға соғатын. Сонда, әсіресе, Кәкітай айтқандай, кей кеңесте бұлар мұсылманшылық исламият қағидаларынан шалғай да шығатын. Мағаш біраз үндемей отырып, ойланып қалып еді. Енді Кәкітайға разылық жүзбен сүйсіне қарап сөйледі:

— Кәкітай! Сенің орысша сауатың бәрімізден артық ашылып келеді-ау өзі! Ақыл ағам бастаған сөзді сенің таратуың, әсіресе, орыс кітаптарындағы ойшылдардың аңғарына тартады. Дұрыстықтың өзі де көбінше сол жақта тиянақты шешіледі ғой. Бірақ мен исламият тұрғысынан қарасам...— деп күлді де,— екеуіңіз де күпірлікке аяқ бастыңыздар дер едім!— деді. Кәкітай тез ұғынды да күліп жіберді. Ол бұндайдан онша сескенбейтін сияқты, үрке қойған жоқ.

— Десең де! Бірақ өзіме айт тек! Көкбай мен Шұбардың көзінше айтып жүрме! Олар бұндай мәселені шархи кітаптар шеңберінен шыға сөйлесең тыжырынып, ашу шақырады!

Ақылбай «күпірлік» деген сөзден сескеніп қалды. Ол да өзінің мұсылманшылығын Мағаш, Кәкітайлардай емес, берік санайтын. Енді салмақпен баяу сөйлеп, ақырын ғана қоңыр үн қатып, Мағашқа наразылық айтты.

— Мағаш, «күпірлік» деп, сен мені қайда апарып тастадың!? Қалай сөйлесем де қыблам дұрыс деуші едім. Сен осы не айтып кеттің?— деп ойлана сөйлеп отыр.

Мағаш іле күлді де:

— Қыблаңызға шүбә қылмаймын, Ақыл аға! Бірақ жаңағы айтқаныңыз шын болса, қыбланамаңыз қисық көрсетіп тұрған сияқты!— деп мысқыл айтты.

Ақылбай әлі де түсінбей, Мағаш ойының соңын күтіп отырған сияқты. Ағасының жүзінен осы жайды түйген Мағаш тағы сөйлеп кетті:

— Мен сіздің күдігіңізге күдіктендім. Сіз: «Замандарда, қауымдарда, әр дәуір-дәуренде әр түрлі хақиқат болмай ма? Ғаделет әр түрлі түсінілмей ме? Зұлматты ұғыну басқа-басқа болмай ма» дедіңіз ғой. Уәлакин аят, хадіс осылай дей ме екен? Біз «пайғамбардың жолындамыз» дейміз. Яғни, жаңағы сіз айтқан хақиқат, зұлмат, ғаделет — бәр-баршасын құран мен хадісте айтылған түрде ғана түсінбей ме бар мұсылман? Егер олар өзгеріп отыратын болса, онда дініңіз де өзгермекке керек емес пе? Оның фарыз, сүндеті бар заман қауымына аумас, айнымас қағида болғанмен, келесі қауым үшін тозып қалмас па?! Сіздің өз сөзіңізден осы байлау шығатын сияқты. Бұлай болғанда ұрыспаңыздар, Ақыл аға, тағы айтайын, кей қауымға пайғамбар, тіпті, пайғамбар емес те, Әбужәһіл, тіпті, жаһил емес болып кетуге де болмай ма екен! ?— деді.

Кәкітай мен Дәрмен Мағаш ойының батылдығына, өткірлігіне қызығып қалды.

Ақылбай өз қиялының бір түйінін енді шешкен еді. Ол да Мағаштың ұшқырлығына сүйсінгенмен, іргесін берген жоқ.

— Біз, мұсылман ғаламы, бұл жайларды басқаша түсінеміз. Замана өзгереді, соған лайық тұс-тұсында нәби келеді. Тәурат, Забур, Инжил, Кәлем-шарифтей кітаптар келеді дейміз. Замана өзгеріп, қағида ауысып отырса да алланы тану, яғни тағрифолла мәңгі бақи ауыспайды деп білеміз!— деді.

Дәрмен Ақылбайдың да қиялап шыққанын қызығып тыңдады:

— Бәсе, Ақыл ағам неге алғызсын! Болмаса, Мағаш пен Кәкең қақпалап, қайда әкетерін де білмес едік,— деді.

Ақылбай енді көтеріле түсіп, інісін әзілдеді.