Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Абай Юнуспек халфенің жұқалаң, кішкене денесі мен сұлуша ақшыл-қызғылт жүзін аңдап отыр. Әсіресе оның жирендеу біткен, әсемдеп күзелген сақал-мұртына сәл қызыға қарап қалды. Бұл халфе тегінде бақасқа жүйрік, қазақша тілге де орамды болар. Қыр мен даланың үлкенді-кішілі сөздеріне көп араласса керек. Бір жағы қазақы бишікеш, екінші жағы қалалық дін өкілі, сондай қыры мен сыры бар халфе тәрізді. Ол Абайды мұсылманшылдық дін жағынан, түп қазығынан сынайды. Тығырыққа қамай соқтыққан тәрізді. Бүгін болып жатқан даудың анық терең тамырын ұстап алып, сол жерден бұғалық тастамақ сияқты.

Абай әуелі халфенің орамдылығын сәл тамашалай түсті де, енді біразда мысқыл аралас, бір ажуаны ойлады. Бұл халфеге өзі қатаң үнмен сөйлесе де, өңінде мысқыл бар. Осы кезде, Абай сөйлей бастағанда, әкесінің шақыртуымен келген Әбіш үйге кіріп, сәлем берген еді.

Абай оның сәлемін алмаса да, үнсіз ғана қабылдап, өзінің оң жағынан төменірек орын нұсқады. Сабыр етіп отыра тұруын аңғартты. Сөйтті де, жаңағы халфеге бұрылған алғашқы бет ажарын сол күйінде сақтай отырып, сөйлей жөнелді.

– Сіз, дін адамдары, осы қаланың хазірет, ишан, ғұламалары, осындай жайға өздеріңіз араласуды шарт, қажет деп біліпсіздер. Айтайық, оларыңыз жөн болсын. Бірақ осындайда инсафты, ұжданды, ар-иманды несіне ауызға алып, көмей толтыра, көптіре сөйлейсіздер? Неге риямен, екіжүзділікпен сәттің арасында жүз құбылып, жалған жолда жүресіздер? – деді.

Абай сұрауларының салмағы бата бастаған Юнус халфе жүгінген қалпында, жорғақтай түсті.

– Қалай, қалайша? – деп қалып еді.

Абай оң қолын жай салмақпен, бұйрық ете қозғай берді.

– Сабыр, сабыр... солайша! - деді де, жылдам ғана бастырмалатып, қадала сөйлеп кетті.

– Риялық, екіжүзділік дейтінім: сіздер кеше мен бүгін, барлық мешіттердің ұстаздары, иман-хазіреті болып, ең алдымен патшалық кеңсесінің, орыс чиновниктерінің, бөтен дін адамдарының, яғни кәпір қауымының ұлықтарына бардыңыздар! Бар ажар, назарларыңды салып неше алуан айла, дәлелмен жалынып та, жалбарынып көрдіңіздер. Жағынып, мақтап сөйлеп, өтініштер айтып шықтыңыздар. Мешіттеріңіздің мөрлерін былшита басып, нелер шебер жазылған хұснихат, ғаризаларыңызды өбектеп апарып, жағына кіргіздіңіздер! Енді сол махкамалардан қарға адым жерге шықпай, менің үстіме келіп, үйіме кіре бере жаңа ғана өздеріңіз мадақтай мақтап шыққан патшалық әкімдерін хақараттап, иянаттай келесіздер. Бұның аты не? Барып тұрған екіжүзділік, жалғаншылық, масқаралық емес пе? Жеке адам жалғыз басымен, өз бетімен осындайды істесе, біз соны көре тұра жерге түкірер едік! Жиренгеннен өртенгендей болар едік. Осы қаладағы ноғай, қазақ халқының атынан, сан мыңдаған қауым атынан, сол қауымның ұстазы, тәрбиешісі, рухани басшысы аталған көп жандар, яғни ишан, имам, халфе, хазірет, молда, мәзін, шәкірттер атынан сөйлейтін сіздердің мінездеріңізді не деп ауызға аламыз? Қайтіп жиренбей, ренжімей айтамыз? Жалғаншылар, екіжүзділер, қор мінезді, адамгершілік қайыршылары демей, сорлылары демей, қайтіп шыдаймыз? Мен сіздер шығып келген сол мешіт, сол дін атынан намыс етер едім әуелі! Қорланар едім осындай мінездерің үшін! – деді. Екі халфенің енді аузын аштырмады, үстеріне, олардың өздері айтатын: "жаһаннамның жаһилдерге шашылатын әділ ғазап отын" төккендей болды.

Осы сөздердің бәрінің тұсында әрі даугер, әрі айыпкер сыншы қалпына ауысып алған Абай, екі халфені соншалық шындап, елемей де отыр. Сондықтан бұның қыры көп кесек мінезіне қазір үнемі бір мысқыл, жерлегіш ажуа да ұдайы араласа отырды.

Әбіш көлденеңнен қарайды. Оның естіген сөздері мен ұғынған жайлары Абайды қатты бір намыспен ширықтырып отырған сияқты. Бірақ сонымен қатар Әбіш әкесінің жүзіне қараса, оның ақ-қарасы әлі де ап-айқын, шошақтау біткен көздерінде салқын күлкі, ащы бір мысқыл аралас отырғанын байқады.