Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Әйгерім Мәкен, Дәрменді ертіп, жылы киініп алып, далада ұзақ жүрді. Қыстау сыртындағы биік адырға шұбырған қойы мен үш шана жеткенше көз алмай қараумен болды. Үш-төрт көрші малшылар жуансіңір, ересек азаматтар болғанда, аласа бойлы қызыл шұбар келген Ақжол бала жігіт болатын.

Әйгерім соның бет-мойнына өз қолымен шәрпіні мықтап орап беріп:

– Үсіп қала көрме. Беті-қолыңды аяздан қатты сақтай жүр! – деп қабақ шытты. Қорқыныш ойлап, төрт жігітке бірдей амандық тілеген өте жақсы үнімен, тамаша майда шынымен айтып жөнелтті.

Күн көптен бері жылынбай қойды. Бүгін де сондай шытырлаған қатты аяз. Бір тәуірі, мал жөнелткен күні жел болған жоқ. Тегінде, бұл өңірде аяз өлердей қатты болудың үстіне, қарып тұрған қылауытқан үскірік жел аязды үдете түсетін. Сондай жел аралас аяз жайы: "үскірік аяз", "өкіріп тұрған аяз", "ақырған аяз", "қолқаңды қауып тұрған аяз" деп неше түрлі қатал түрде халық аузына алынады. Биыл декабрь кіргелі Абай мен Әйгерім отырған жақын өңірге сол жаңағы айтылған ажалдай аяздың демі қатты батып тұр. Осыдан екі күн бұрын мықты, сенімді қойшы Түңлікбай аяздың қаттылығынан беті-мұрнын үсітіп қайтты. Ауылдағы көрші, малшы, қатын-қалаш, киімі нашар бала-шаға қораның ішінен тұмсығын шығаруға қорқады. Айнала ор ауылдан сирек қатынасқан адамның бәрі ендігі жүрісте тек амалсыздық айдап келген жайларын айтады. Қай ауыл болсын, Бауырдың, Байғабылдың бәріндегі кәрі-жас қыстан үрке, қорқа бастағаны естіледі.

– Қыс ерте қысып кетті, дүние не болар екен?..

– Жаздан құрғақтық боп, пішен де шықпай, дала шөбі де ерте қурап кетіп еді, мал сорлыға жайылыс жоқ!..

Оның үстіне қар қалың түсіп, ой-жотаның бәрін жұмыртқадай қып жылмитып, сыбап салды. Көрінген қылтанақ жоқ. Тобылғы, бұта, қараған, ши дегенің баурайын қазып шөп іздейін десе, ұсақ малға ол да қолдан келмейтін жүк. Қар сіреу боп қатып қалған. Ұдайымен он күндей соққан желді аяз қар атаулыны омбыға айналдырып, шынылап, тіпті мұздан бетер етіп, шегендеп тастаған. "Тек семіз ат-айғырдың тебіндегі тұяғы бұзбаса, өзге қой тұяқ, қара мал ол айтылған жерден шөп ала алар емес" – деседі. Тағы біреулер Бауырдағы бар елдің күйін таныған қалыпта, көпке ортақ тағы бір шаруа мұңын айтады.

– Ендігі жалғыз шара – қорадағы пішенге қарату ма? Мал қолға қараған соң не шыдайды? Ондай пішен қоры мол ауыл бұл өңірде жоққа тон. Биыл әсіресе жоқ. Жаздың өзі, тегі, жұт болатын жылдың жазы боп өткен жоқ па? Жарытып пішен алған ел бар ма?! – деді.

Абай мен Әйгерім өз үйлеріне оқта-текте келіп түскен маңайдағы ауылдың жасы үлкен шаруа адамдарынан осыны көп естіген. Сонымен, Әйгерімнің Ақшоқы, Жидебайға осындай ерте бастан қам етіп, қой айдатайық деген сөзін Абай тез мақұлдаған. Енді міне, малдың көбі не болары белгісіз халде ұзақ қиын сапарға кетті. Соның орайына ауылда қолда қалған мал азғантай. Ол азын-аулақ тоқты-торым, кәрі саулықтар және "қыс уайымына ілінеді-ау" деген тай-торпақ, бірен-саран бота-тайлақ қана болатын. Содан өзге, ат үсті жүрісі бар еркектер мінетін, еті күйлі аттар бар. Бұл алуандас қолда қалған малдың қамы, күтімі енді ауыр емес. Оған Әйгерімнің көп үйлі қыстауындағы көршілердің әйелдері, бала-шағасы да керекке жарайды.

Сөйтіп, он шақты күн ішінде Абайды өзінің шаруа мұңымен, қамдарымен ертелі-кеш алаң ететін сөздер енді Аралтөбедегі ауылда саябырлап, басылған еді.

Соңғы кезде нұрлы жүзіндегі жұқалаң қызылы басылғандай, өңі ақшыл сарғыш тартып, жүдей түскен Әйгерім енді тыныштала бастады. Ол декабрь ішінде тек қана мал мен малшылардың, ер-азаматтың мұңын айта беретін болса, енді ол сөздерінен тыйылған. Қайтадан сылдыраған әсерлі, әсем күлкісі оянып, көңілді жүзі және де өзінің ақ-қызыл ажарымен әсемдене түседі.